اسنپ‌بک طبق قطعنامهٔ ۲۲۳۱ (برجام) مکانیزمی است که به طرف‌های توافق اجازه می‌دهد در صورت «نقض جدی» تعهدات از سوی ایران، طرفین بازهٔ زمانی ۳۰ روزهای را شروع کنند که در صورت عدم تصویب قطعنامهٔ جایگزین، تحریم‌های پیشین سازمان ملل مجدداً برای ایران بازگردانده می‌شود
.این بازه زمانی چند هفته ای است که فعال شده و طی روزهای اخیر سازمان ملل با تصویب نکردن قطعنامه با موضوع تمدید لغو تحریم‌ها علیه ایران نشان داد این تحریم ها از ۲۸ سپتامبر ۲۰۲۵ باز خواهد گشت و عملا تحریم‌های سازمان ملل مجدداً اعمال می‌شود و فشار بین‌المللی برای کشور ایران شدت خواهد گرفت.
اسنپ بک، چالش های صادرکنندگان مشتقات نفتی
با این اتفاق ریسک حقوقی و عملیاتی برای تجارت بین‌المللی با ایران افزایش خواهد یافت : بانک‌ها، بیمه‌گران و شرکت‌های کشتیرانی در تعامل با کالاهای ایرانی محتاط‌تر خواهند شد. صاردات نفت و مشتقات نفتی از جمله قیر ایران که مشتریان عمده ای در آسیا دارد و تجارت آن مبتنی بر حمل‌ونقل دریایی و خدمات مالی بین‌المللی است از تاریخ ۲۸ سپتامبر حتما با اختلال در بازار، مشکل در پرداخت بیمه و افزایش هزینه‌های حمل و بیمه منجر می‌شود.
اثرات اسنپ بک بر صادرات غیرنفتی:
اثر مستقیم حقوقی بر کالاهای غیرنفتی معمولاً کمتر از نفت خام است، ولی اثرات ثانویه (بانکداری، بیمه، کشتیرانی، اعتبار خریداران، ترس از تحریم ثانویه) می‌تواند صادرات غیرنفتی را نیز شدیداً مختل کند. وقتی بیمه‌گران بین‌المللی یا بانک‌ها از پردازش پرداخت یا صدور بیمه‌نامه برای محمولات ایرانی خودداری کنند، خریداران خارجی یا باید ریسک بپذیرند که از طریق ً پرداخت نقدی و حمل پنهانی عمل کنند یا منابع جایگزین را پیدا کنند.
سناریوهای محتمل ناشی از اعمال اسنپ بک:
– سناریوی اجرای نیم بند: برخی تحریم‌های سازمان ملل اعمال شوند اما عوامل اصلی (چین، هند، برخی کشورهای افریقایی) عملاً مسیرهای مالی/ترانزیتی را باز نگه دارند که در نتیجه این عمل صادرات افت می‌کند اما قطعی نیست.
– سناریوی متوسط (فشار بانکی/بیمه): بانک‌ها و بیمه‌گران بزرگ از تعامل دست می‌کشند، هزینه و زمان معامله افزایش می‌یابد، برخی مشتریان به تدریج دنبال جایگزین می گردند.
– سناریوی حداکثرفشار (اجرای قوی همراه با تحریم‌های ثانویه): صادرات به‌طور چشمگیری کاهش یافته، بازارهایی که وابسته‌اند به‌شدت آسیب می‌بینند و ایران مجبور به فروش با تخفیف‌های بزرگ یا مسیرهای کاملاً غیررسمی می‌شود.
اسنپ بک و وضعیت خریداران قیر
– خریداران مهم قیر ایران در آسیا شامل پاکستان، هند، چین ، امارات و برخی کشورهای منطقهٔ آفریقا و خلیج هستند؛ گزارش‌ها و داده‌های تجاری نشان می‌دهند پاکستان و هند از واردکنندگان بزرگ قیر از ایران بوده‌اند و چین هم جزو بازارهای قابل توجه این محصول سیاه است. بازار قیر منطقه به‌دلیل قیمت رقابتی ایران و ظرفیت‌های حمل دریایی به ایران متکی است.
کانال‌های عملیاتی خاص که برای قیر مهم‌اند و چگونه تحت تأثیر قرار می‌گیرند:
– حمل دریایی فله و تانکر (bulk shipments): اگر کشتیرانی‌های بین‌المللی یا شرکت‌های ثبت‌شده حاضر نشوند کشتی‌ها را بیمه یا پرچم‌دهی کنند، ارسال محموله‌ها دشوار می‌شود.
– بیمهٔ حمل ونقل (P&I, hull & cargo): افزایش ریسک باعث بالاتر رفتن حق بیمه یا عدم پوشش می‌شود؛ خریداران مجبورند یا با حق بیمهٔ بالاتر کنار بیایند یا از مسیرهای غیررسمی استفاده کنند.
– خدمات مالی و بانکی: تحریم یا نگرانی از تحریم ثانویه(secondary sanctions) می‌تواند بانک‌های بین‌المللی را از تسویه‌حساب‌ها بازدارد و پرداخت‌ها را به حواله‌های نقدی یا پیمان‌نامه‌های پیچیده تبدیل کند.
پیامدهای قیمتی و عرضۀ منطقه‌ای (کوتاه‌مدت و میان‌مدت):
پیش بینی اثرات اسنپ بک کوتاه‌مدت (۰ تا ۶ ماه)
• احتمال رشد قیمت منطقه‌ای چون عرضه قیر برای کشورهای ذیل به ایران بستگی دارد. به‌ویژه در پاکستان، هند و کشورهای آفریقایی به میزان ۵ تا ۱۵ درصد افزایش پیدا می کند
.• خریداران حاضر به پرداخت بیشتر برای تحویل به‌موقع خواهند بود.
• ایران احتمالاً مجبور شود با تخفیف‌های قابل‌توجه ۱۰–۲۰٪ بفروشد تا مشتریان را حفظ کند. این یعنی تفاوتی بین «قیمت رسمی منطقه‌ای» و «قیمت محموله‌های ایرانی» ایجاد می‌شود.
پیش بینی اثرات اسنپ بک میان مدت (۶ تا ۲۴ ماه)
• بازارها به تدریج تأمین‌کنندگان جایگزین (روسیه، عراق، اندونزی، حتی چین) پیدا می‌کنند.
• قیمت‌ها در سطح جهانی تعدیل می‌شود، اما ایران مجبور می‌ماند همچنان تخفیف‌ها را ادامه دهد.
• در این سناریو، قیمت منطقه‌ای تثبیت می‌شود اما قیمت فروش ایران زیر میانگین بازار باقی می‌ماند.
اثرات متفاوت بر خریداران قیر
• پاکستان و افغانستان: بیشترین اثر قیمتی (زیرا وابسته به ایران هستند). احتمالاً با رشد هزینه پروژه‌های عمرانی مواجه می‌شوند.
• هند: اثر متوسط؛ بزرگ‌ترین بازار مصرف قیر در آسیا؛ اگر دسترسی به قیر ایرانی محدود شود هند می‌تواند سریع‌تر جایگزین پیدا کند، (مانند روسیه و عراق) اما در کوتاه‌مدت هزینه بیشتری می‌پردازد.
• چین: اثر محدود؛ انعطاف‌پذیری بالاتری در منابع جایگزین دارد. اقدامات مهارکننده (برای صادرکنندگان، خریداران و سیاست‌گذاران)
صادرکنندگان ایرانی: آماده‌سازی سازوکارهای شفاف پرداخت جایگزین (مثلاً سیستم‌های چابک‌تر تسویه با ارزهای منطقه‌ای، همکاری با بانک‌های دوستدار تجارت)؛ افزایش مذاکره با بیمه‌گران منطقه‌ای؛ تنوع‌بخشی مشتریان.-
خریداران آسیایی: بررسی جایگزین‌های تأمین، قراردادهای بلندمدت با ضمانت‌های بیشتر، و در نظر گرفتن هزینهٔ مجموع (قیمت + ریسک بیمه/حمل).
– سیاست‌گذاران: دیپلماسی فعال برای کاهش فشارهای تحریمی و ایجاد توافقات ناظر بر تجارت غیرنفتی (کانال‌های مالی منطقه‌ای، توافقات دوطرفهٔ بیمه/کشتیرانی).
اقداماتی که صادرکنندگان می‌توانند برای مقابله با تبعات اسنپ‌بک انجام دهند:
۱. تنوع‌بخشی به بازارها- پیدا کردن مشتری در کشورهای شرق آسیا (مثل سریلانکا، ویتنام، مالزی و بعضی کشورهای آفریقایی) که کمتر تحت نفوذ مستقیم تحریم‌ها هستند.
۲. واسطه‌ها و شرکت‌های ثالث- استفاده از شرکت‌های واسطه در کشورهای ثالث برای انجام مبادلات (البته با رعایت قوانین بین‌المللی).
۳. مدل‌های مالی جایگزین- تهاتر کالا به‌جای تبادل مستقیم پول (مثلاً قیر در برابر مواد اولیه یا تجهیزات).- استفاده از ارزهای محلی (مانند یوان چین، روپیه هند، یا روبل روسیه).
۴. تمرکز بر کیفیت و برندینگ- ایجاد مزیت رقابتی با تضمین کیفیت قیر ایرانی، چون بعضی کشورها حتی با وجود تحریم، به خاطر کیفیت، ترجیح می‌دهند از ایران خرید کنند.
۵. ساختار حقوقی و قراردادی هوشمندانه- استفاده از قراردادهایی که ریسک ناشی از تحریم‌ها را برای مشتری و فروشنده کاهش دهد.
