به گزارش دنیای نفت و قیر، قیر در سراسر جهان توسط چندین مجموعه استاندارد تنظیم میشود تا درجهبندی، روشهای آزمون، نمونهبرداری، معیارهای پذیرش و ویژگیهای عملکردی مشخص گردد. دو خانواده اصلی استانداردها عبارتاند از استانداردهای ASTM/AASHTO که در آمریکا و در بسیاری از بازارهای بینالمللی کاربرد دارد و استانداردهای EN (کمیتهٔ اروپایی استانداردسازی / European Norms) که در اروپا و کشورهایی که استانداردهای EN را تصویب میکنند بهکار میرود. هدف این استانداردها تضمین ایمنی، دوام و قابلیت تعویض مواد در سطوح راهها، بامها و کاربردهای صنعتی است. پیمانکاران راه، تولیدکنندگان آسفالت و شرکتهای پالایشی معمولاً محصولات خود را مطابق یکی یا چند استاندارد مورد نیاز بازارها آزمایش و گواهی میکنند.
کدام سازمانها استانداردهای قیر را منتشر میکنند و در چه کشورهایی کاربرد دارند؟
ASTM International — مجموعهٔ گستردهای از روشهای آزمون و مشخصات برای مواد قیری منتشر میکند (سری D). این استانداردها در ایالات متحده، آمریکای شمالی و در بسیاری کشورها استفاده میشوند.
AASHTO — مشخصاتی که ایالتهای آمریکا برای راهها و حملونقل استفاده میکنند را منتشر میکند (مانندAASHTO M و T). بسیاری از قراردادهای راهسازی در آمریکا به این استانداردها ارجاع دارند.
CEN / EN — استانداردهای اروپایی که در کشورهای عضو اتحادیه و EFTA معمولاً بهعنوان مرجع ساخت و نگهداری راهها و باندهای فرودگاه استفاده میشوند (مثلاً EN 12591 برای قیر پختنی).
مؤسسات ملی — سازمانهای استاندارد ملی (BSI، DIN، ISIRI و غیره) ممکن است EN یا ASTM را اقتباس یا معادلسازی کنند.
گروههای صنعتی — انجمنهای تخصصی و نهادهای حملونقل ملی راهنماها و قواعدی را منتشر میکنند که به این استانداردها ارجاع میدهد.
استانداردها شامل چه مواردی میشوند؟
1. تعاریف و اصطلاحات — اصطلاحات دقیق (قیر نفوذی، قیر پختنی، قیر اصلاحشده با پلیمر، امولسیون و غیره).
۲. درجهبندی و طبقهبندی — درجه نفوذ (penetration grades) مانند ۶۰/۷۰ یا ۸۵/۱۰۰؛
درجهبندی عملکردی/ویسکوزیته (مانند سیستم PG)؛ تفکیک بین قیر آسفالتی، قیر صنعتی و قیر ویژه. (جدولها و مقادیر در EN 12591 و استانداردهای AASHTO موجود است).
۳. روشهای آزمون — روشهای استاندارد آزمایشگاهی برای اندازهگیری نفوذ، نقطهٔ نرمی (Ring & Ball)، ویسکوزیته، نقطهٔ اشتعال، از دست دادن وزن در هنگام گرم کردن، حلالیت، کشسانی و روشهای پیری (RTFOT/PAV) و تعیین محتوای قیر. نمونهای از روشها در ASTM D4 و دیگر روشهای سری D فهرست شدهاند.
۴. نمونهبرداری و معیارهای پذیرش — نحوهٔ نمونهگیری نماینده از محموله، اندازهٔ نمونه و حدود قابل قبول برای هر مشخصه.
۵. چارچوبهای عملکردی — استانداردهای مدرنتر (برای نمونه چارچوبهای EN برای قیرهای اصلاحشده) به جنبههای عملکردی مانند مقاومت در برابر چروکیدگی و مقاومت در برابر فرورفتگی بیشتر توجه دارند.
۶. قابلیت نگهداری و حمل — دماهای مجاز برای گرمکردن، حداکثر از دست رفتن ماده در گرمکردن و آزمونهای پایداری امولسیون.
۷. مستندسازی و برچسبگذاری — گواهیها، ردگیری محموله و اعلانهای تأمینکننده.
کدام قوانین یا مقررات به این استانداردها ارجاع میدهند؟
مواصفات قراردادهای دولتی و راهسازی: بسیاری از کشورها و ایالتها در قراردادهای عمرانی به استانداردهای ASTM، AASHTO یا EN ارجاع میدهند. برای مثال، سازمانهای حملونقل ایالات متحده استانداردهای AASHTO/ASTM را ذکر میکنند؛ در اروپا EN 12591 در کارهای باند فرودگاه و راهسازی مرسوم است.
قوانین ایمنی و حملونقل: قوانین مربوط به حمل و نقل مواد داغ، مشعلها و نقطهٔ اشتعال به آزمونهای مرجع ارجاع دارند.
مقررات زیستمحیطی: در برخی حوزهها محدودیتهایی برای انتشار ترکیبات فرار وجود دارد که نیازمند آزمونهای مرتبط است.
استانداردهای فرودگاهی: ایمنی هوایی و مشخصات فرودگاه معمولاً اجرای استانداردهای EN یا معادلهای ملی را لازم میدانند.
انواع قیری که تحت استانداردها قرار میگیرند
قیر پختنی (penetration-grade paving bitumen) — برای روسازیهای سنتی.
قیرهای اصلاحشده با پلیمر (PMB) — تحت چارچوبهایی مانند EN 14023 بررسی میشوند.
امولسیونهای آسفالتی — پوششها و مصارف مخصوص که در AASHTO M 140 و استانداردهای مرتبط تعریف میشوند.
قیر برشی (cutback)، قیر اکسیدشده (air-blown)، قیر برای مصارف بامسازی — هر یک روشهای آزمون خاص و معیارهای پذیرش خود را دارند.
قیرهای چنددرجهای و خاص — در پیوستها یا الحاقات ملی مشخص میشوند.
چه شرکتهایی این استانداردها را رعایت میکنند؟
تأمینکنندگان و پالایشگاهها: شرکتهای بزرگ پالایش (شرکتهای نفتی بزرگ و تولیدکنندگان تخصصی قیر) معمولاً محصولات خود را مطابق استانداردهای بازار هدف آزمایش و گواهی میکنند.
پیمانکاران و تولیدکنندگان آسفالت: کارخانههای آسفالت و پیمانکاران راه از مواد آزمایششده مطابق استانداردها استفاده میکنند و آزمایشگاههای کنترل کیفیت داخل کارخانه دارند.
آزمایشگاهها و نهادهای صدور گواهی: آزمایشگاههای دارای صلاحیت (ISO/IEC 17025) آزمونها را انجام و گزارشهای معتبر صادر میکنند.
چرا باید این استانداردها رعایت شوند؟
۱. کاهش ریسک — آزمونهای استاندارد احتمال استفاده از مواد نامناسب را کاهش میدهد.
۲. مقایسهپذیری و خرید — استانداردها اجازه میدهند مهندسین مشخصات دقیقی بنویسند و از چند تأمینکننده مواد قابلقبولی دریافت کنند.
۳. مطابقت قراردادی و مسئولیت حقوقی — مشخصات قراردادی معیارهای پذیرش را تعریف میکنند؛ عدم رعایت میتواند منجر به رد محموله یا پیگیری حقوقی شود.
۴. ایمنی و محیطزیست — استانداردها دماهای ایمن و حداکثر تلفات تبخیر را مشخص میکنند.
۵. اعتماد مشتری — وجود گواهیها و آزمایشهای معتبر اعتماد کارفرما را جلب میکند.
چرایی پذیرش این استانداردها توسط مشتریان
پشتوانهٔ تحقیق و عملکرد میدانی — پارامترهای آزمونشده در طول زمان با عملکرد واقعی راهها مرتبط شدهاند.
قابلیت اندازهگیری و تکرارپذیری — استانداردها شاخصهای عینی ارائه میکنند که برای طراحی و محاسبات مهندسی مفیدند.
پذیرش قانونی و قراردادی — مقررات خرید و مناقصات معمولاً استانداردهای شناختهشده را لازم میدانند.
گواهی و صلاحیت آزمایشگاهی — آزمایشهای معتبر و دارای اعتبارنامه، اطمینان بیشتری فراهم میکنند.
نکات عملی برای خریداران و مهندسین
- در مشخصات، استاندارد و سال بازنگری را ذکر کنید (مثلاً: «قیر مطابق BS EN 12591:2009 …»). استانداردها بهروزرسانی میشوند؛ ذکر نسخه مهم است.
- سیستم درجهبندی را با منطقه و نیاز عملکردی انتخاب کنید — اروپا عموماً از EN استفاده میکند؛ آمریکای شمالی AASHTO/ASTM را از آزمایشگاههای دارای اعتبار (ISO/IEC 17025) گواهی بخواهید.
- در صورت نیاز به عمر طولانیِ روسازی، مشخصات مبتنی بر عملکرد را در نظر بگیرید (قیرهای اصلاحشده، معیارهای خستگی/فرورفتگی).
محدودیتها و روندهای در حال تغییر
حرکت به سمت مشخصات مبتنی بر عملکرد — کمرنگ شدن اتکا صرف به پارامترهای تجربی و تاکید بیشتر بر رفتار واقعی طول عمر.
درجهبندی سازگار با اقلیم — نیاز به توجه به عملکرد در شرایط گرم یا سرد.
پایداری و بازیافت — روشها و معیارهای جدید برای استفاده از مواد بازیافتی و افزودنیها در حال ظهور است.
نتیجهگیری
استانداردهای ASTM، AASHTO و EN شالودهٔ مشخصات و آزمونهای قیر را در جهان تشکیل میدهند. این استانداردها درجهها، روشها و چارچوبهایی را ارائه میکنند که با هدف محافظت از کارفرمایان، مهندسین و عموم تضمین میکنند مواد دارای معیارهای قابل پیشبینی و قابلسنجش باشند. پیروی از استانداردها عملی، قراردادی و فنی است: تولیدکنندگان، پیمانکاران و آزمایشگاهها با هماهنگی و ارائه گواهیهای آزمونِ معتبر، باید اطمینان حاصل کنند که مصالح تحویلشده مطابق مشخصات پروژه هستند.
